SÖZCÜK ANLAMI

Dilimizde sözcükler, temelde bir varlık, kavram ya da eylemi karşılayarak ortaya çıkmıştır. Zamanla, anlam genişlemesi yoluyla bazı sözcükler değişik anlamlar kazanmıştır.
*Balıklar, beklediğimizden de çabuk pişti.
*Bu meslekte, babasının yanında iyice pişti.
*Yolcular, kliması çalışmayan otobüste pişti.
Bu cümleleri incelediğimizde; “pişmek” sözcüğünün I. cümlede “ateşte, fırında ya da yağda ısı etkisiyle yenilebilir duruma gelmek”, II. cümlede “işe alışıp beceri ve ustalık kazanmak”, III. cümlede “bunalacak kadar sıcaklık duymak” anlamlarında kullanıldığını görüyoruz.
A) SÖZCÜKLERDE ÇOK ANLAMLILIK

• Gerçek Anlam
• Mecaz Anlam
• Yan Anlam (Yakıştırmaca)
• Terim Anlamı
• Somut Anlam
• Soyut Anlam
• Somutlaştırma
• Soyutlaştırma

SÖZCÜKLERDE ÇOK ANLAMLILIK
Gerçek Anlam
Bir sözcüğün, söylendiğinde akla gelen ilk anlamıdır. Buna, sözcüğün temel anlamı veya sözlük anlamı da denir.
*Sıcak havalarda, çok dolaşmamak gerekiyor.
*Çocuklar, oynarken salonun camını kırmışlar.
Bu cümlelerde “sıcak” sözcüğü, “ısısı yüksek olan, soğuk karşıtı”; “kırmak” sözcüğü, “vurarak ve ezerek parçalara ayırmak” anlamlarında kullanılmıştır. Bu sözcükler, temel, yani sözlük anlamlarıyla kullanıldığından, gerçek anlamlıdır.
Mecaz Anlam
Sözcüğün, gerçek anlamından uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır.

*Bir arkadaşımın eliyle kardeşime para yolladım.
*Yıllardır sıcak bir yuvanın özlemini çekiyordu.
*Senin söylediklerin bütün üzüntülerimi sildi.
*Yumuşak kişiliği, işyerinde sevilmesini sağlamıştı.

Yukarıdaki cümlelerde el sözcüğü, “aracı, vasıta”; sıcak sözcüğü, “sevgi dolu”;silmek sözcüğü, “ortadan kaldırmak, yok etmek veya gidermek”; yumuşaksözcüğü, “kaba, hırçın, sert olmayan, uysal” anlamlarında kullanılmıştır. Bu sözcükler, gerçek anlamlarından uzaklaştığı için mecaz anlam kazanmıştır.

Yan Anlam (Yakıştırmaca)
Şekil ve işlev benzerliğinden dolayı, bir sözcüğün başka bir varlığa ad olarak verilmesidir.
Aşağıdaki cümlelerde renkli sözcükler, yakıştırma yoluyla başka bir varlığa ad olarak yan anlam kazanmıştır.
*Uçurtmamın kuyruğu nazlı nazlı salınıyor.
*Aradığım belgeler masanın en alt gözündeymiş.
*Bu dağ başında arabamızın bozulması kötü oldu.
*Çarşının göbeğinde küçük bir dükkânı vardı.
*Defterimin yaprakları arasından kuru bir gül çıktı.
Yukarıdaki cümlelerde yan anlam olarak verilen örneklere bakarsak bu sözcüklerin gerçek anlamından uzaklaştığını görürüz. Yan anlamlı sözcükler daha çok, organ adlarından yola çıkılarak oluşturulur.

Terim Anlamı
Bilim, sanat, meslek, spor gibi alanlarla ilgili özel ve belirli kavramları karşılayan sözcüklerdir.
*Maçta takımımız neredeyse tek kale oynadı.
Bu cümlede kale sözcüğü “takımla oynanan top oyunlarında topun sokulmasına çalışılan yer” anlamında spor terimi olarak kullanılmıştır.
Aşağıda renkli yazılmış sözcükler, karşılarında yazan alanla ilgili olarak kullanıldığında terim anlamı kazanır.
vadi, meridyen, ekvator, dönence ___ coğrafya
adıl, eylemsi, virgül, özne, kök ___ dilbilgisi
dekor, perde, sahne,suflör ___tiyatro

Somut Anlam
Beş duyumuzdan (görme, işitme, koklama, dokun-ma, tatma) herhangi biriyle algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan sözcükler somut anlamlıdır.
*Güneş, bulutların arkasında kalmıştı.
Bu cümlede bulut sözcüğü görme duyusuyla algılanabildiği için somut anlamlıdır. Aşağıdaki sözcükler de somut anlamlıdır. su, toprak, ışık, ses, koku, rüzgâr, kalp…

Soyut Anlam
Beş duyumuzdan herhangi biriyle algılayamadığımız; ancak var olduklarını akıl, inanç ve sezgilerimizle kabul ettiğimiz kavramları karşılayan sözcükler soyut anlamlıdır.
*Evimizde huzur dolu bir ortam vardır.
Bu cümlede huzur sözcüğü bir duyu organıyla algılanamadığı için soyut anlamlıdır. Aşağıdaki sözcükler de soyut anlamlıdır.

düşünce, akıl, sevgi, mutluluk, vicdan, huzur…

Somutlaştırma
Anlam genişlemesi yoluyla, soyut anlamlı bir sözcüğün somut anlam kazanmasıdır.
*Karşımızda güzel bir köy manzarası vardı.

*Annesinin güzeli beşikte mışıl mışıl uyuyor.
Birinci cümlede “iyi, hoş” anlamına gelerek soyut anlamıyla kullanılan güzelsözcüğü, ikinci cümlede bebek anlamını karşılayarak somut anlam kazanmıştır.

Soyutlaştırma
Anlam genişlemesi yoluyla, somut anlamlı bir sözcüğün, soyut anlam kazanmasıdır.
*Ters bir hareket yapınca bileğim incindi.
*O, bileğine çok güvenen biriydi.
Birinci cümlede “elle kolun birleştiği bölüm” anlamına gelerek somut anlamıyla kullanılan bilek sözcüğü, ikinci cümlede güç, kuvvet anlamına gelerek soyut anlam kazanmıştır